Çaresizliği öğrenenler öğrenilmiş çaresizlik

Öğrenilmiş çaresizlik, bireyin tekrar tekrar kontrol edemediği olumsuz durumlarla karşılaştığında, bu durumu değiştiremeyeceğine inanarak pasifleşmesi ve çaba göstermeyi bırakması durumudur. Bu kavram, ilk olarak psikolog Martin Seligman ve arkadaşları tarafından yapılan deneylerle açıklanmıştır. 
 

Öğrenilmiş Çaresizlik Deneyi

Seligman, köpekler üzerinde yaptığı deneyde, bazı köpekleri kaçamayacakları elektrik şoklarına maruz bırakmıştır. Daha sonra bu köpeklere kaçma fırsatı verilmesine rağmen, şoklardan kaçmaya çalışmadıklarını gözlemlemiştir. Köpekler, önceki deneyimlerinden hareketle durumun değişmeyeceğini öğrenmiş ve çaresizliği içselleştirmiştir.

 

İnsanlarda Öğrenilmiş Çaresizlik

İnsanlar da benzer şekilde, sürekli başarısızlık yaşadıkları veya kontrol edemedikleri durumlarla karşılaştıklarında, çaba göstermeyi bırakabilirler. Örneğin:

• Akademik başarısızlık: Bir öğrenci defalarca düşük not aldıysa, çalışsa bile başarılı olamayacağını düşünüp ders çalışmayı bırakabilir.

• İş hayatında motivasyon kaybı: Bir çalışan sürekli başarısızlıkla karşılaşıyorsa, işini daha iyi yapmak için çaba göstermemeye başlayabilir.

• İlişkilerde çaresizlik: Sürekli reddedilen veya değersiz hissettirilen biri, sağlıklı bir ilişki kuramayacağını düşünerek sosyal ilişkilerden kaçınabilir.

Başarı deneyimleri oluşturmak: Küçük de olsa kontrol edilebilecek alanlara odaklanmak ve başarılar elde etmek, çaresizlik hissini kırabilir.

• Olumlu iç konuşmalar geliştirmek: “Ben zaten başaramam” gibi olumsuz inançları fark edip, bunları daha gerçekçi ve pozitif ifadelerle değiştirmek önemlidir.

• Bilişsel yeniden yapılandırma: Psikoterapi teknikleriyle (örneğin Bilişsel Davranışçı Terapi) bireyin olumsuz düşünce kalıpları değiştirilebilir.

• Örnek alınabilecek modeller bulmak: Başarıya ulaşmış kişilerin hikayeleri, bireyin motivasyonunu artırabilir.

 

Öğrenilmiş çaresizlik, bireyin öz-yeterliliğini düşüren ve yaşam kalitesini olumsuz etkileyen bir durumdur. Ancak fark edilip üzerine çalışıldığında aşılabilir.

1. Köpek Deneyi (Seligman & Maier, 1967)

 

Bu deney, öğrenilmiş çaresizlik kavramını ortaya çıkaran en ünlü çalışmalardan biridir.

 

Deneyin Aşamaları:

• 1. Grup Köpekler: Kontrol grubundaki köpekler herhangi bir şok almadı.

• 2. Grup Köpekler: Kaçma imkanı verilen köpekler, şok aldıklarında bir düğmeye basarak veya bir bölmeye geçerek şoku durdurmayı öğrendi.

• 3. Grup Köpekler: Şoklardan kaçamayan, rastgele verilen elektrik şoklarına maruz kalan köpekler vardı. Bu köpekler, ne yaparlarsa yapsınlar şoku durduramayacaklarını öğrendi.

 

Daha sonra köpekler, kaçabilecekleri yeni bir bölmeye kondu. Ancak üçüncü gruptaki köpekler, kaçabilecekleri halde hareket etmeyip çaresizce şoku kabullendi. Daha önce kaçamamanın öğrettiği çaresizlik, yeni durumda da devam etti.

 

Sonuç:

 

Köpekler, önceki başarısızlıkları nedeniyle artık kaçabilecekleri bir durumda bile çaba göstermemeyi öğrendi. Bu, öğrenilmiş çaresizlik olarak adlandırıldı.

 

 

 

2. Kafeste Kaçamayan Fare Deneyi

 

Benzer bir deney, farelerle de yapılmıştır. Fareler iki gruba ayrıldı:

• Birinci grup: Şoklardan kaçmayı öğrenebilen fareler.

• İkinci grup: Ne yaparsa yapsın şoku durduramayan fareler.

 

İkinci gruptaki fareler, daha sonra kaçabilecekleri bir kafese konduklarında bile kaçmayı denemediler. Başarısızlık hissi, pasifleşmelerine neden olmuştu.

 

 

 

3. Cam Kapaklı Balık Deneyi

 

Bu deneyde bir akvaryuma büyük bir yırtıcı balık (örneğin levrek) ve küçük balıklar yerleştirildi. Ancak küçük balıklar, levrekten cam bir bölmeyle ayrıldı.

 

Deney Süreci:

• Başlangıçta levrek, küçük balıkları yemeye çalıştı ama cam bölme nedeniyle başarısız oldu.

• Levrek defalarca denedi, ancak her seferinde başarısız oldu.

• Bir süre sonra, levrek küçük balıkları yemeye çalışmaktan vazgeçti.

• Daha sonra cam bölme kaldırıldı, ancak levrek küçük balıkları yemeye çalışmadı.

 

Sonuç:

 

Levrek, artık onlara ulaşamayacağını “öğrenmişti” ve cam kaldırıldığında bile avlanmayı bırakmıştı.

 

 

 

4. Çocuklar Üzerinde Yapılan Deneyler (Dweck & Reppucci, 1973)

 

Öğrenilmiş çaresizliğin insanlar üzerindeki etkisini test etmek için yapılan deneylerden biri, çocuklarla gerçekleştirilmiştir.

 

Deney Süreci:

• Çocuklara çözülemeyecek kadar zor bazı matematik problemleri verildi.

• Çocuklar, defalarca başarısız oldular.

• Daha sonra çözülebilir problemler verildi, ancak çocuklar denemekten vazgeçti ve artık çözüm aramadılar.

 

Sonuç:

 

Öğrenilmiş çaresizlik, çocukların akademik performansını da etkileyebiliyordu. Eğer bir öğrenci sürekli başarısızlık yaşarsa, başarıya ulaşma şansı olsa bile çaba göstermemeyi öğrenebilir.

 

 

 

Deneylerin Ortak Sonuçları

• Eğer bir birey, ne yaparsa yapsın sonucu değiştiremeyeceğini öğrenirse, daha sonra değiştirebileceği durumlarda bile harekete geçmez.

• İnsanlar ve hayvanlar, olumsuz deneyimlerden sonra çaresizliği içselleştirebilirler.

• Ancak bu durum geri çevrilebilir. Eğer bireylere başarı deneyimleri yaşatılırsa, yeniden kontrol duygusu kazanabilirler.

 

Bu nedenle, öğrenilmiş çaresizlik hem psikoloji hem de eğitimde önemli bir kavramdır. Özellikle çocukların ve yetişkinlerin motivasyonunu artırmak için küçük başarılar ve kontrol hissi sağlamak önemlidir.

1. Seligman, M. E. P., & Maier, S. F. (1967). Failure to escape traumatic shock. Journal of Experimental Psychology, 74(1), 1-9. • Bu çalışma, öğrenilmiş çaresizlik kavramını ortaya koyan klasik deneydir. 2. Seligman, M. E. P. (1972). Learned helplessness. Annual Review of Medicine, 23(1), 407-412.