Uyurgezerlik Nedir? Nedenleri, Belirtileri ve Tedavi Yöntemleri

Uyurgezerlik, tıp dilinde somnambulizm olarak adlandırılan, uyku sırasında bilinçsizce yataktan kalkıp dolaşma veya karmaşık davranışlar sergileme durumudur. Kişi uyurgezerlik sırasında gözleri açık olmasına rağmen çevresinin farkında değildir, sorulara mantıklı yanıt vermez ve genellikle sabah uyandığında olanları hatırlamaz. DSM-5te parasomnialar başlığı altında sınıflandırılan uyurgezerlik, uyku sırasında ortaya çıkan anormal davranışları ifade eder.

Uyurgezerlik genellikle uykunun derin NREM (Non-REM) evresinde, özellikle 3. evrede (yavaş dalga uykusu) ortaya çıkar. Bu evre, uykunun en derin aşamasıdır ve beyin dalgalarının oldukça yavaşladığı dinlenme dönemidir. Genellikle uykuya daldıktan 1-2 saat sonra başlar ve ortalama 5-15 dakika sürer, ancak bazı vakalarda 30 dakikadan 1 saate kadar uzayabilir. Uyurgezer kişi bu süreçte sanki uyanık ve bilinçliymiş gibi hareket eder, günlük aktivitelerini yapabilir ancak aslında uyku halindedir.

Uyurgezerliğin kesin nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte, beynin uyku evreleri arasındaki geçişte yaşanan bir aksaklıktan kaynaklandığı düşünülmektedir. Normal uyku döngüsü hafif uykudan derin uykuya kadar farklı aşamaları içerir. Derin NREM uykusu sırasında beyin normalde tam dinlenme halindedir, ancak uyurgezerlikte beyin kısmen uyanık kalırken vücut hareket etmeye devam eder.

Uyku uzmanları, uyurgezerliğin derin uyku aşamasında kısmi uyanıklık durumunda fiziksel aktivitenin tetiklenmesiyle meydana geldiğine inanmaktadır. Bu durumda beynin bazı bölgeleri uyanıkken, bazı bölgeleri hala derin uykudadır. Beynin farklı bölgeleri arasındaki koordinasyonun sağlanamadığı bu durumlarda, beden hareket etmeye devam ederken zihin derin uykuya dalmış kalır. Bu yarım uyanma durumu, kişinin hem hareket halinde olmasına hem de uyku durumunda kalmasına neden olur. Uyurgezerler uyandıklarında beyinleri düşük enerji modunda olduğundan, tam bilinçlerine kavuşmaları zaman alır ve yönelim bozukluğu yaşayabilirler.

Uyurgezerliğin ortaya çıkmasına katkıda bulunan birçok faktör bulunmaktadır:

Genetik yatkınlık: Uyurgezerlik güçlü bir genetik bileşene sahiptir. Ebeveynlerden birinde uyurgezerlik öyküsü varsa çocukta da görülme riski yüksektir. Her iki ebeveyn de çocukluk döneminde uyurgezerlik yaşamışsa, çocuğun bu durumu yaşama olasılığı %60-80 oranında artmaktadır. Uyku yoksunluğu: Yeterli uyku almamak, uyurgezerlik riskini önemli ölçüde artırır. Uyku yoksunluğu döneminden sonra yaşanan uzun süreli derin uyku sırasında uyurgezerlik ortaya çıkabilir. Stres ve anksiyete: Yoğun stres, günlük yaşamda yaşanan duygusal baskılar veya travmatik olaylar uyurgezerliği tetikleyebilir. Özellikle çocuklarda sınav kaygısı, ailevi problemler veya büyük yaşam değişiklikleri uyurgezerlik riskini artırır. Düzensiz uyku düzeni: Vardiyalı çalışma, jet lag, gece geç saatlere kadar uyanık kalmak veya sürekli değişen uyku saatleri beynin uyku-uyanıklık döngüsünü bozarak uyurgezerliği tetikleyebilir. Bazı ilaçlar: Uyku hapları, antidepresanlar (özellikle SSRI grubu), antipsikotikler ve sakinleştiriciler uyurgezerlik nöbetlerine neden olabilir. Alkol ve madde kullanımı: Akşamları alkol almak kişinin uyku evrelerinde dengesizlik yaratabilmekte ve uyurgezerlik riskini artırabilmektedir. Uyku bozuklukları: Obstrüktif uyku apnesi, huzursuz bacak sendromu ve diğer uyku bozuklukları uyurgezerlik riskini artırır. Diğer faktörler: Yüksek ateş (özellikle çocuklarda), beyin iltihabı (ensefalit), migren, baş yaralanmaları, nörolojik hastalıklar ve reflü de uyurgezerliği tetikleyebilir.

Uyurgezerlik sırasında kişi çeşitli davranışlar sergileyebilir. Bu davranışlar basit hareketlerden karmaşık aktivitelere kadar geniş bir yelpazede yer alabilir:

Temel belirtiler: Yataktan kalkıp odada veya evde dolaşmak, yatakta oturma veya doğrulma, gözler açık ve sabit bakış (donuk, anlamsız yüz ifadesi), sorulan sorulara yanıt vermeme veya anlamsız cevaplar verme, uyandırılması zor olma, sabah olanları hatırlayamama. Karmaşık davranışlar: Kısa konuşmalar yapma veya mırıldanma, giyinme veya soyunma, yemek yeme veya hazırlama, kapı ve pencere açma, merdiven çıkma veya inme, evden çıkıp dışarıda yürüme, araba kullanma (nadir ancak tehlikeli), bazı yetişkinlerde cinsel davranışlar (uyku seksi). Uyandıktan sonraki belirtiler: Kısa süreli şaşkınlık ve kafa karışıklığı, yönelim bozukluğu, uyurgezerlik sırasında yaşananları hatırlayamama, gün içinde halsizlik ve konsantrasyon bozukluğu, fiziksel ve zihinsel performansta azalma.

Uyurgezerlik çocukluk döneminde oldukça yaygın görülen bir uyku bozukluğudur. Çocukların yaklaşık %15-30u hayatları boyunca en az bir kez uyurgezerlik nöbeti geçirir. En sık 4-8 yaş arasında başlar ve erkek çocuklarda kız çocuklarına göre daha fazla görülür. Genellikle ergenlik dönemine (15 yaş civarı) kadar kendiliğinden kaybolur.

Çocuklarda uyurgezerliğin daha yaygın olmasının nedeni, çocukların uyku yapısının yetişkinlerden farklı olması ve derin uyku evrelerinde daha uzun süre kalmalarıdır. Çocuklarda beyin gelişimi henüz tamamlanmadığından, uyku evreleri arasındaki geçişlerde düzensizlikler yaşanabilir. Çocuklarda tetikleyici faktörler: Aşırı yorgunluk, uyku düzeninin bozulması, yüksek ateş ve enfeksiyonlar, uyku sırasında uyandırılma, stres, kaygı veya korku, genetik yatkınlık. Çocuklarda uyurgezerlik genellikle zararsız ve geçici bir durumdur. Ancak sık tekrarlayan ataklar veya ergenlikte devam eden uyurgezerlik durumunda uyku epilepsileri ve psikolojik stres faktörleri açısından değerlendirme yapılmalıdır.

Yetişkinlerde uyurgezerlik daha az yaygındır ve yetişkin nüfusun yaklaşık %2-4ünde görülür. Ancak yetişkinlerde görülen uyurgezerlik genellikle daha karmaşık davranışlara yol açabilir ve çocuklara göre farklı nedenlere bağlı olabilir.

Yetişkinlerde uyurgezerliğin olası nedenleri: Yoğun stres ve duygusal gerginlik, uyku apnesi ve diğer uyku bozuklukları, alkol ve madde kullanımı, bazı ilaçların yan etkileri (özellikle uyku ilaçları, antidepresanlar), nörolojik hastalıklar (Parkinson, epilepsi, ensefalit), psikiyatrik durumlar (anksiyete, depresyon, travma sonrası stres bozukluğu), migren ve baş yaralanmaları. Yetişkinlerde uyurgezerlik kendiliğinden düzelme eğilimi göstermez ve çoğu zaman altta yatan bir sağlık sorununun belirtisi olabilir. Yetişkin uyurgezerler sorulara yanıt vermeyebilir veya anlamsız cümleler kurabilir, uyandırılmaları zor olabilir ve ani uyandırıldıklarında saldırgan veya korkulu tepkiler verebilirler. Bu nedenle yetişkinlikte başlayan veya devam eden uyurgezerlik mutlaka bir uzman tarafından değerlendirilmelidir.

Uyurgezerlik nöbetleri genellikle birkaç dakika ile 30 dakika arasında sürer, ancak bazı vakalarda 1 saate kadar uzayabilir. Çoğu atak 5-15 dakika içinde sona erer ve kişi kendiliğinden yatağına döner.

Uyurgezerlik tehlikeli mi? Uyurgezerlik kendiliğinden zararsız bir durum gibi görünse de, kişi bilinçsiz hareketler yaparak kendisine veya çevresine zarar verebilir. Potansiyel tehlikeler şunlardır: Merdivenden düşme, mobilyalara veya duvarlara çarpma, pencereden atlama veya balkondan düşme, kesici ve yanıcı aletlerle yaralanma, evden çıkıp gece karanlığında kaybolma, araba kullanmaya çalışma (nadir ancak çok tehlikeli), uyurgezerin kendisine veya başkalarına fiziksel zarar vermesi. Özellikle yetişkinlerde ve karmaşık davranışlar sergileyen uyurgezerlerde risk daha yüksektir. Uyurgezerlik doğrudan ölümcül değildir, ancak neden olduğu kazalar ciddi yaralanmalara hatta ölüme yol açabilir. Bu nedenle uyurgezer bireylerin güvenliği için gerekli önlemler alınmalıdır.

Uyurgezerlik sırasında doğru yaklaşım, kişinin güvenliğini sağlamak ve onu nazikçe yatağına yönlendirmektir:

Yapılması gerekenler: Sakin olun, panik yapmayın, uyurgezerin etrafında sakin bir ortam yaratın. Uyurgezeri zorla uyandırmaya çalışmadan, yavaşça yatağına doğru yönlendirin. Kişinin düşebileceği, çarpabileceği veya zarar görebileceği nesnelerden uzak tutun. Konuşurken sakin ve yumuşak bir ton kullanın, yüksek sesli uyarılar veya bağırma uyurgezeri şaşırtabilir. Zorunlu olmadıkça sıkıca tutmaktan veya sarsmaktan kaçının. Yapılmaması gerekenler: Uyurgezeri ani ve sert bir şekilde uyandırmaya çalışmak, bağırmak veya yüksek sesle uyarmak, sarsmak veya zorla tutmak, onu engellemek için kapıları kilitlemek (panik ve yaralanma riski). Uyurgezeri uyandırmalı mıyım? Uyurgezeri uyandırmak tehlikeli değildir, ancak kişi uyanışta kafa karışıklığı, şaşkınlık ve geçici yönelim bozukluğu yaşayabilir. Bazı durumlarda agresif tepkiler verebilir. En güvenli yaklaşım, acil bir tehlike yoksa uyurgezeri uyandırmadan nazikçe yatağına geri yönlendirmektir.

Uyurgezerlik genellikle aktif bir tedavi gerektirmez, özellikle çocuklarda yaşla birlikte kendiliğinden düzelir. Ancak sık tekrarlayan, tehlikeli davranışlara yol açan veya günlük yaşamı etkileyen durumlarda tedavi gerekebilir.

1. Güvenlik önlemleri: Keskin eşyaları ve tehlikeli nesneleri kilitli bir yerde saklayın, ayağın takılabileceği halıları ve kabloları kaldırın veya sabitleyin, kapı ve pencereleri kilitleyin, gerekirse kapı alarmı kullanın, merdivenlere korkuluk veya kapı bariyeri yerleştirin, yatak alarmı kullanarak uyurgezerin yataktan kalktığında uyarı alın. 2. Uyku hijyeninin düzeltilmesi: Her gün aynı saatte yatıp kalkın, yeterli uyku süresi sağlayın (çocuklar için 9-11 saat, yetişkinler için 7-9 saat), yatmadan önce kafein, alkol ve ağır yemeklerden kaçının, elektronik cihazları uyumadan en az 1 saat önce bırakın, rahat ve karanlık bir uyku ortamı oluşturun. 3. Stres yönetimi: Gevşeme teknikleri (meditasyon, derin nefes egzersizleri, yoga), düzenli fiziksel aktivite, stres kaynaklarını belirleme ve azaltma, gerekirse psikolojik destek alma. 4. Altta yatan nedenlerin tedavisi: Uyku apnesi, huzursuz bacak sendromu veya diğer uyku bozuklukları varsa bunların tedavisi uyurgezerliği de azaltabilir. 5. İlaç tedavisi: Şiddetli ve kontrol edilemeyen vakalarda doktor kontrolünde benzodiazepinler veya antidepresanlar kullanılabilir. Ancak ilaç tedavisi genellikle son çare olarak tercih edilir.

Uyurgezerlik şikayetleri için hangi uzmana başvurulacağı, durumun şiddetine ve olası nedenlerine göre değişir:

Nöroloji uzmanı: Uyurgezerlik bir uyku bozukluğu olduğundan ve sinir sistemiyle ilişkili olabileceğinden, öncelikle nöroloji uzmanına başvurmak uygundur. Nöroloji uzmanı, uyurgezerliğin nörolojik bir hastalıkla (epilepsi, Parkinson vb.) ilişkili olup olmadığını değerlendirir. Psikiyatri uzmanı: Uyurgezerliğe stres, anksiyete, depresyon veya travma gibi psikolojik faktörler eşlik ediyorsa psikiyatri uzmanına danışılmalıdır. Uyku bozuklukları uzmanı: Uyku laboratuvarı bulunan merkezlerde polisomnografi (uyku testi) yapılarak uyku evreleri, beyin aktivitesi, kalp ritmi ve solunum izlenebilir. Bu test, uyurgezerliği teşhis etmek ve uyku apnesi gibi eşlik eden bozuklukları tespit etmek için yararlıdır. Çocuk nörolojisi veya çocuk psikiyatrisi: Çocuklarda sık tekrarlayan veya şiddetli uyurgezerlik durumlarında çocuk uzmanlarına başvurulmalıdır. Ne zaman doktora başvurmalı? Uyurgezerlik nöbetleri sık tekrarlıyorsa, tehlikeli davranışlar sergileniyorsa, yetişkinlikte ilk kez ortaya çıkmışsa, ergenlikte geçmeyip devam ediyorsa, gün içinde aşırı uyukluluk ve yorgunluk varsa, uyurgezerliğe başka uyku bozuklukları eşlik ediyorsa.