Bibliyoterapi Nedir?

Bibliyoterapi nedir sorusunun cevabı, kitapları ve okumayı terapötik bir araç olarak kullanan, psikolojik ve duygusal iyileşmeyi sağlayan bir danışmanlık yöntemidir. “Biblio” kütüphane, kitap anlamında, “terapi” ise tedavi, iyileşme anlamında kullanılır. Bibliyoterapi, okuyucuların kitaplar aracılığıyla kendi yaşam deneyimleriyle ilgili problemleri keşfetmesine, çözmeye başlamasına ve kişisel büyüme sağlamasına yardımcı olur.

Bibliyoterapi, resmî bir terapi olmasa da hekimlerin, psikologların ve terapistlerin sıklıkla reçete ettikleri ve tavsiye ettikleri bir yöntemdir. Kitap okumak sadece eğlenmenin değil, aynı zamanda psikolojik iyileşmenin bir yoludur. Karakterlerle özdeşleşerek onların yaşadığı sorunları deneyimleyerek ve çözümleri görerek okuyucu kendi sorunlarına farklı bir perspektiften bakabilir ve yeni çözümler bulabilir.

Bibliyoterapinin tarihi, antik çağlara kadar uzanır. Eski Mısır ve Yunan medeniyetlerinde, kütüphanelere “ruh için ilaç” yazıları asılıydı. Ancak bibliyoterapinin modern formunun geliştirilmesi, 20. yüzyılın başlarında gerçekleşmiştir. Özellikle Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra, travmatize olmuş askerler için kitap okuma tedavisi systematik olarak kullanılmaya başlanmıştır.

1960'lı ve 1970'li yıllarda, psikologlar bibliyoterapinin etkinliğini bilimsel olarak incelemeye başlamışlardır. Günümüzde, bibliyoterapi, üniversitelerin psikoloji ve rehberlik bölümlerinde yer alan, kanıt temelli bir danışmanlık yöntemi hâline gelmiştir. Kitaplarla iyileşme, hekimler tarafından hastalıkların tedavisinde önerilen bir pratik olarak tanınmaktadır.

Bibliyoterapinin en büyük avantajlarından biri, erişilebilir ve uygun maliyetli bir yöntem olmasıdır. Kütüphanelerden ücretsiz kitap alabilir, evde rahat ortamda okuyabilirsiniz. Bibliyoterapi, bireysel hızda ilerlemeye izin verir. Okuyucu olarak kendi tempo ve zamanında okur, düşünürler ve anlamlandırırsınız.

Kitap okumak zihinsel aktiviteyi artırır, empati becerisini geliştirir ve yaşamın anlamı hakkında derinlemesine düşünmeyi sağlar. Bibliyoterapi, anksiyete ve depresyonu azaltmada, öz güven artırmada ve kişisel ilişkileri geliştirmede oldukça etkilidir. Ayrıca, kitaplar aracılığıyla yeni perspektifler, çeşitli yaşam deneyimleri ve problem çözme stratejileri öğrenilir.

Bibliyoterapi çoğunlukla güvenli bir yöntem olsa da bazı riskler vardır. Örneğin, yanlış kitap seçimi, bireyin durumunu kötüleştirebilir. Ağır travma yaşayan veya psikolojik kriz içinde olan bireyler için çok karanlık veya tetikleyici içerikli kitaplar uygun olmayabilir. Bibliyoterapi, ciddi psikolojik rahatsızlıkların yerine geçemez; resmî terapi ve tıbbi tedavinin yerine alınamaz.

Ayrıca, bazı bireyler kitap okumaktan kaçınabilir veya okuma zorlukları yaşayabilir. Bu durumda bibliyoterapi etkili olmayabilir. Bibliyoterapinin maksimum faydalarından yararlanmak için, bir terapist veya rehber öğretmen tarafından doğru kitapların seçilmesi ve rehberlik edilmesi önemlidir.

Bibliyoterapi, çeşitli alanlarda uygulanmaktadır. Klinik ortamlarda (hastaneler, ruh sağlığı klinikleri), okullarda (rehberlik servisinde), kütüphanelerde (terapötik okuma programları), evde (bireysel okuma) ve grup seanslarında bibliyoterapi uygulanır. Özellikle, insan kaynakları departmanlarında çalışan gelişimi için bibliyoterapi programları düzenlenebilir.

Cezaevlerinde, bibliyoterapi yeniden sosyalleştirme aracı olarak kullanılmaktadır. Yaşlı bakım evlerinde ve hastanelerde, hasta psikolojisini iyileştirmek için bibliyoterapi önerilir. Okullarda, davranış sorunları olan veya akademik başarısızlık yaşayan çocuklara kitap önerilmektedir. Toplum sağlığı hizmetlerinde de bibliyoterapi, ruh sağlığı tanınması ve farkındalık arttırma aracı olarak kullanılmaktadır.

Anksiyete ve panik bozuklukları başta olmak üzere, bibliyoterapi depresyon, fobiler, düşük öz güven, sosyal kaygı, dikkat eksikliği ve hiperaktivite gibi rahatsızlıklarda kullanılır. Ayrıca, travma sonrası stres, yas süreci, aile çatışmaları, kişiler arası sorunlar ve yaşamsal değişimlere uyum sağlama konularında bibliyoterapi etkilidir.

Kronik hastalık ile baş etme, bedensel imaj sorunları, kimlik sorunları ve cinsel sağlık konularında bibliyoterapi yardımcı olabilir. Özellikle hafif ve orta şiddetteki psikolojik rahatsızlıklarda, bibliyoterapi resmi tedavinin yanında veya alıcı yöntemi olarak kullanılabilir. Ancak ciddi psikolojik hastalıklar (bipolar bozukluk, şizofreni vb.) için bibliyoterapi tek başına yeterli değildir.

Bibliyoterapi, uygulanış şekline göre çeşitli türlere ayrılır:

Gelişimsel Bibliyoterapi: Bireysel gelişim, kişisel büyüme ve beceri geliştirme amacıyla yapılır. Hedef grubu, herhangi ciddi psikolojik rahatsızlığı olmayan ancak kişisel gelişim istekli bireylerdir.

Klinik Bibliyoterapi: Psikolojik rahatsızlıkları tedavi etmek amacıyla, profesyonel terapis/psikolog tarafından uygulanır.

Reçeteli Kitap Uygulamaları (Bibliotherapy Prescription): Terapist tarafından belirli kitapların reçete edilmesi ve danışmanın okuyup yansıtması istenir. Her tür, belirli hedefler ve metodoloji ile uygulanır.

Bibliyoterapi, klinik psikologlar, psikolojik danışmanlar, rehber öğretmenler, ruh sağlığı hemşireleri tarafından profesyonelce uygulanabilir. Bu mesleklerin temsilcileri, bibliyoterapi eğitimi ve sertifikasyonu alarak, sistematik bir şekilde uygulamak yetkisine sahiptir.

Ancak, bibliyoterapi bir anlamda yaşamın parçası olduğu için okuyucu kütüphaneci, edebiyat öğretmeni ve hatta arkadaş da belirli kitapları tavsiye edebilir. Profesyonel olmayan bibliyoterapi uygulamacıları, kitap önerileri verirken dikkatli olmalı ve ciddi psikolojik durumları tanı koymaktan kaçınmalıdır.

Bibliyoterapi, neredeyse her yaş grubuna ve çeşitli durumlara uygulanabilir. Çocuklardan (resimli kitaplar ve hikâye kitapları), ergenlere (genç edebiyatı), yetişkinlere ve yaşlılara kadar bibliyoterapinin uyarlamalar yapılabilir. Okuma becerisi olan ve kitap okumaktan hoşlanan her birey, bibliyoterapiden faydalanabilir.

Özellikle, kendi sorunlarını keşfetmek isteyen, kendini anlamak ve kişisel gelişim amacıyla danışmanlık alan bireyler bibliyoterapiye uygundur. Ancak ciddi okuma güçlüğü veya bilişsel beceride önemli sınırlamalar olan bireyler için alternatif yöntemler kullanılabilir. Ayrıca, psikolojik krizde olan veya acil durumda olan bireyler için bibliyoterapi, tek başına yeterli değildir.

Bibliyoterapi uygulaması, sistematik ve planlı bir şekilde yapılır. Terapist/danışman, öncelikle danışmanın problem alanını ve hedeflerini belirler. Daha sonra, danışmanın durumuna ve özelliklerine uygun kitaplar seçer. Danışman, önerilen kitabı okur ve okuma sırasında düşüncelerini, duygularını not eder.

Okuma tamamlandıktan sonra, danışman ve terapist bir araya gelerek kitap hakkında tartışır. Danışman, karakterlerle ilgili tepkilerini, kitapta yer alan durumlarla kendi yaşamı arasında bağlantılar bulur ve yeni içgörüler elde eder. Terapist bu süreçte, danışmanı kendi cevaplarını keşfetmeye yönlendirir, sorular sorar ve yansıtma yapar.

Yansıtma (Reflection) Yöntemi: Danışman okuduğu kitapta kendini karakterlerle özdeşleştirir, kendi duygularını ve yaşamını kitabın temaları üzerinden düşünür. Terapist, “Bu karakter sana ne hatırlatıyor?”, “Sizin arasında ne gibi benzerlikler var?” sorularıyla yansıtma yapmayı sağlar.

Tartışma Yöntemi: Kitap okuma sonrasında, terapist ve danışman, kitabın içeriği hakkında yapılandırılmış bir tartışma gerçekleştirir. Kitabın tema, karakter, çatışma ve çözümleri hakkında konuşulur. Tartışma sırasında, danışman kendi düşünce ve duygularını ifade eder ve farklı bakış açıları keşfeder.

Hazırlık Aşaması: Danışman ile yapılan ilk görüşmede, sorun alanı belirlenir, hedefler konuşulur ve bibliyoterapinin nasıl çalışacağı açıklanır. Danışmanın okuma alışkanlıkları ve tercihleri sorgulanır.

Kitap Seçimi Aşaması: Terapist, danışmanın durumuna ve hedeflerine uygun kitapları seçer. Kitap zor değil, anlaşılır ve ilgili olmalıdır.

Uygulama Aşaması: Danışman, önerilen kitabı okur ve önemli pasajları işaretler, düşüncelerini not eder.

Tartışma ve Yansıtma Aşaması: Okuma tamamlandıktan sonra, terapist ve danışman kitap hakkında konuşur, yansıtma yapar ve içgörü geliştir.

Bütünleşme Aşaması: Kitaptan öğrenilen dersleri, danışmanın günlük hayata uygulanması sağlanır.

Özdeşleşme ve Yansıtma Evresi: Danışman, kitaptaki karakterlerle özdeşleştirir, onların duygularını ve deneyimlerini kendi yaşamı ile ilişkilendirir. Bu evrede, bilinç dışı materyaller yüzleştirilir ve bilinçlendirilir.

Arınma (Katarsis) Evresi: Okuma sırasında veya tartışma sırasında, danışman bastırılmış duyguları ifade eder ve duygusal rahatlamayı yaşar. Kitab karakterleri aracılığıyla, kendi hüzün, öfke veya korkularını işler.

İçgörü ve Bütünleşme Evresi: Danışman, problemi yeni bir perspektiften anlayışı geliştirir, alternatif çözümler keşfeder ve kişisel büyüme sağlar.

Anksiyete ve Kaygı için: “Endişe Ağacı” (Marianne Musgrove), Thich Nhat Hanh’ın kaygıya ilişkin kitapları, “Korkunun Ötesinde” (Susan Jeffers).

Depresyon için: “İyi Hissetmek” (David D. Burns), “Hayatın Anlamı ve Psikoterapi” (Viktor Frankl).

Düşük öz güven için: “Hayat Sizi Seviyor” (Louise Hay ve Cheryl Richardson).

İlişki Sorunları için: “Men Are from Mars, Women Are from Venus” (John Gray), “Bağlanma - Aşkı Bulmanın ve Korumanın Bilimsel Yolları” (Amir Levine).

Çocuklar için: “Charlotte's Web” (E.B. White), Jon Scieszka’nın eserleri.

Bibliyoterapi uygulanırken danışmanın okuma seviyesine, yaşına ve psikiyatrik durumuna uygun kitap seçimi yapılmalıdır. Çok karmaşık, uzun veya tetikleyici içerikli kitaplardan kaçınılmalıdır. Danışmanın kitaptan kopması ve okumasını bırakması hâlinde, kitap değiştirilmelidir.

Bibliyoterapi, ciddi psikolojik krizler, travma veya psikotik durumlar için tek başına yeterli değildir. Profesyonel terapi ve tıbbi tedaviyle birlikte uygulanmalıdır. Danışman, okumadığı halde kitaptan bahsettiğini söylememelidir, tam okuma ve içgörü sağlanmalıdır. Son olarak, tartışma sırasında danışmanın hissettikleri ve düşünceleri saygıyla karşılanmalıdır.

Çocuklara bibliyoterapi uygulanırken resimli kitaplar, masallar ve eğlenceli hikaye kitapları tercih edilir. Çocuğun okuma seviyesi ve ilgileri göz önüne alınır. Okunan kitabın teması, çocuğun yaşadığı sorunla ilgili ancak onu korkutmayacak kadar hafif olmalıdır.

Okuma sırasında veya sonrasında, çocuk resim çizerek, oyun oynayarak veya konuşarak tepkilerini ifade edebilir. Bibliyoterapi soruma sorularıyla başlanabilir: “Hikâyede hangi karakter sana en çok beğendi?”, “Eğer o karakter olsaydın ne yapardın?” Çocuk, kendi hızında ve rahat ortamda okuma ve tartışma yapmalıdır.

Bibliyoterapinin süresi, danışmanın sorununun ciddiyet derecesine, seçilen kitapların sayısına ve tartışma sıklığına bağlıdır. Hafif sorunlar için 2-3 kitap ve 4-6 hafta yeterli olabilirken karmaşık durumlarda 8-12 kitap ve birkaç ay sürebilir.

Bir kitabın okuma süresi, kitabın uzunluğuna ve danışmanın okuma hızına göre değişir. Ortalama bir kitap 1-3 hafta içinde okunabilir. Tartışma seansları 1-2 saat sürer. Bibliyoterapi hızlı sonuç vermek için tasarlanmamıştır; terapötik sürece zaman verilmelidir. Danışman kendi hızında ilerler ve terapist bu süreci destekler.

Ankara Üniversitesi'nden Akgün ve Karaman Belli (2019) örneğinde 4–5 yaş grubu çocuklar, işbirliği ve paylaşma konularında desteklenmiştir. Bu amaçla Feridun Oral'ın resimli öyküsü "Bu Kış Kimse Üşümeyecek" (2017) seçilmiştir. Uygulamada bir grup sınıf ortamında, öğretmen öyküyü resimler eşliğinde sorular sorarak (örneğin ön kapaktaki kır faresi kimdir, renkteki atkıyı göstererek ilişkili bilgiler vb.) okuyup tartışmıştır. Okuma öncesi, sırası ve sonrası soruları ile çocukların hem metnin içeriğini kavraması hem de kendi yaşantılarıyla ilişki kurması sağlanmıştır. Sonuçta çocuklara yardımlaşma ve paylaşmanın önemi somutlaştırılmış, olumlu benlik algısı ve sosyal becerilerin desteklendiği gözlenmiştir.

Anksiyete bozukluğu olan bir yetişkin (30 yaşında, GAD tanılı kadın) vaka örneğinde, Bekaroğlu (2019) psikoterapi sürecine bibliyoterapi tekniğini entegre etmiştir. Danışan Masal Terapi (Shahram Liberman, 2015) adlı kitaptan "İlk Ayakkabı" öyküsünü terapist ile birlikte okumuştur. Bu öyküde kaygılı bir sultanın kendini kısıtlayıcı kurallara bağlı yaşaması anlatılmaktadır. Danışan öyküdeki sultan ile kendi kaygılı tutumları arasındaki benzerlikleri fark etmiş, terapist görüşmelerinde bu metafor üzerinden tartışma yapmıştır. Uygulama bireysel psikoterapi görüşmeleri sırasında gerçekleşmiş; danışan öyküyü seanstan sonra okuyup üzerine notlar almış ve sonraki seansta duygularını paylaşmıştır. Sonuç olarak danışan, Sultan'ın koyduğu kuralların "saçma" ve gereksiz olduğunu öne sürmüş, kendi hayatında da benzer kısıtlayıcı kurallar koyduğunu fark etmiş ve kaygısının altında yatan korku ve suçluluk duygularını daha iyi kavrayarak iç görü kazanmıştır. Yazar Ece Tathan Bekaroğlu'nun Akademik Sosyal Bilimler Dergisi (the Journal of Academic Social Sciences)'nde yayımlanan bu vaka çalışmasında, bibliyoterapinin özdeşleşme, katarsis ve içgörü aşamalarıyla danışana olumlu katkı sağladığını vurgulamıştır.