Borderline (Sınırda) Kişilik Bozukluğu

Borderline kişilik bozukluğu veya Türkçe adıyla sınırda kişilik bozukluğu, kişilerarası ilişkilerde, benlik algısında ve duygularda yoğun dengesizliklerle karakterize ciddi bir ruhsal bozukluktur. Borderline nedir sorusuna yanıt ararken, bu durumun adının psikozla nevroz arasındaki sınırda olduğu düşünülen hastalardan geldiğini bilmek önemlidir. BPD (Borderline Personality Disorder) kısaltmasıyla da bilinen bu bozukluk, kişinin günlük işlevselliğini ciddi şekilde etkiler.

Dünya genelinde yetişkin nüfusun yaklaşık %1.6'sında görülen borderline, kadınlarda erkeklere göre üç kat daha sık teşhis edilir. Bu kişiler duygusal açıdan son derece hassas, ilişkilerinde tutarsız ve kimlik algılarında belirsizdir. Yoğun terk edilme korkusu ve kronik boşluk duygusu yaşarlar.

Borderline belirtileri genellikle erken yetişkinlik döneminde belirginleşir. En karakteristik belirti, gerçek veya hayali terk edilmeye karşı çılgınca çaba göstermektir. Kişiler arası ilişkiler aşırı idealize etme ve değersizleştirme arasında gidip gelir. Birini önce mükemmel görüp sonra tamamen kötü olarak algılama (bölme mekanizması) tipiktir.

Duygusal dengesizlik borderline'ın temel özelliğidir. Dakikalar veya saatler içinde duygu durumu dramatik şekilde değişir. Yoğun öfke patlamaları, derin üzüntü, kaygı ve irritabilite yaşanır. Kendine zarar verme davranışları, intihar tehditleri veya girişimleri sıktır. Araştırmalar, borderline hastalarının %70'inin kendine zarar verdiğini, %10'unun intihar sonucu öldüğünü göstermektedir.

Kimlik karmaşası borderline kişilik bozukluğunun çekirdek özelliklerinden biridir. Kişi kim olduğu, ne istediği ve hayattan beklentileri konusunda sürekli değişen ve tutarsız bir benlik algısına sahiptir. Değerleri, hedefleri, cinsel yönelimi ve kariyer tercihleri sık sık değişebilir. Kendilerini tanımlamakta zorlanır ve başkalarının varlığına bağımlı hissederler.

Kronik boşluk duygusu ve anlamsızlık hissi yaygındır. Yalnız kaldıklarında kim olduklarını bilmez, kaybolmuş hissederler. Ayna transferi denilen, karşılarındaki kişinin özelliklerini taklit etme davranışı görülür. Bu kimlik belirsizliği, ilişkilerde ve kariyer seçimlerinde istikrarsızlığa yol açar.

Terk edilme korkusu borderline hastalarının yaşamını şekillendiren temel kaygıdır. Gerçek olmasa bile terk edileceğine dair en küçük işarette panik yaşarlar. Partner geç kaldığında, mesaja hemen yanıt vermediğinde veya planlar değiştiğinde yoğun kaygı ve öfke patlamaları görülür. Bu korku, paradoksal olarak ilişkileri sabote eden davranışlara yol açar.

İlişkiler çalkantılı ve yoğundur. Hızlı bağlanma ve idealize etme sonrası ani değersizleştirme döngüsü yaşanır. Yaklaş-uzaklaş dinamiği ilişkileri karakterize eder. Partneri hem iterler hem de kaybetmekten korkarlar. Duygusal şantaj, manipülasyon ve test etme davranışları sıktır. Sağlıklı sınırlar kurmakta zorlanırlar.

Borderline hastalarında dürtüsellik kendine zarar verebilecek alanlarda belirgindir. Kontrolsüz para harcama, güvensiz cinsel ilişkiler, madde kullanımı, aşırı yeme veya yememe, pervasız araba kullanma gibi davranışlar görülür. Bu dürtüsel eylemler genellikle duygusal acıyı hafifletme veya boşluk duygusunu doldurma amacı taşır.

Alkol ve madde bağımlılığı borderline ile yüksek oranda birlikte görülür. Anlık tatmin arayışı ve dürtü kontrolü eksikliği, bağımlılık riskini artırır. Kendine zarar verme davranışları (kesme, yakma, vurma) duygusal acıyı fiziksel acıya dönüştürme ve kontrol duygusu sağlama işlevi görür. Bu davranışlar intihar amaçlı olmasa da risk taşır.

Borderline kişilik bozukluğu sıklıkla başka psikiyatrik bozukluklarla birlikte görülür. Depresyon en yaygın eşlik eden durumdur, hastaların %80'inden fazlasında major depresif dönemler yaşanır. Bipolar bozukluk ile karıştırılabilir ancak borderline'da duygu dalgalanmaları daha kısa sürelidir.

Anksiyete bozuklukları, özellikle panik bozukluk ve sosyal fobi sıktır. Yeme bozuklukları, özellikle bulimiya nervoza yaygındır. TSSB (Travma Sonrası Stres Bozukluğu) yüksek oranda eşlik eder çünkü borderline hastalarının çoğunda travma öyküsü vardır. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) ile de örtüşme görülür.

Borderline'ın gelişiminde biyolojik, psikolojik ve çevresel faktörler rol oynar. Genetik yatkınlık önemlidir, aile öyküsünde borderline veya diğer kişilik bozuklukları riski artırır. Beyin görüntüleme çalışmaları, duygu düzenleme ve dürtü kontrolünden sorumlu beyin bölgelerinde farklılıklar göstermiştir.

Çocukluk travmaları, özellikle cinsel ve fiziksel istismar, borderline gelişiminde kritik risk faktörleridir. Duygusal ihmal, tutarsız ebeveynlik ve erken dönem kayıplar da etkilidir. Bağlanma travması ve güvensiz bağlanma örüntüleri temel rol oynar. Mizaç özellikleri, özellikle duygusal hassasiyet ve yoğunluk, çevresel faktörlerle etkileşime girerek bozukluğu şekillendirir.

Borderline test ve tanı süreci, kapsamlı klinik değerlendirme gerektirir. DSM-5'e göre dokuz kriterden en az beşinin karşılanması gerekir: Terk edilmekten kaçınma çabaları, dengesiz ilişkiler, kimlik bozukluğu, dürtüsellik, intihar davranışları veya kendine zarar verme, duygusal dengesizlik, kronik boşluk duygusu, uygunsuz öfke ve strese bağlı paranoid düşünceler veya dissosiyatif belirtiler.

Yapılandırılmış klinik görüşmeler ve ölçekler tanıya yardımcı olur. McLean Borderline Tarama Aracı, Zanarini Derecelendirme Ölçeği gibi testler kullanılır. Ancak kesin tanı deneyimli bir ruh sağlığı uzmanı tarafından konulmalıdır. Ayırıcı tanı önemlidir çünkü bipolar bozukluk, TSSB ve diğer kişilik bozukluklarıyla karışabilir.

Borderline tedavisinde en etkili yaklaşım Diyalektik Davranış Terapisi (DBT)'dir. Marsha Linehan tarafından geliştirilen DBT, mindfulness, duygu düzenleme, kişilerarası etkinlik ve sıkıntıya dayanma becerilerini öğretir. Haftalık bireysel terapi, beceri eğitimi grupları ve telefon koçluğu içerir. Araştırmalar DBT'nin intihar girişimlerini %50 azalttığını göstermektedir.

Mentalizasyon Temelli Terapi (MBT), Şema Terapi ve Aktarım Odaklı Psikoterapi (TFP) diğer etkili yaklaşımlardır. İlaç tedavisi semptomlara yönelik kullanılır. Antidepresanlar, mood düzenleyiciler ve düşük doz antipsikotikler belirtileri hafifletebilir. Tedavi genellikle uzun sürelidir (2-3 yıl) ancak iyileşme mümkündür.

Borderline ile yaşamak zorlu olsa da, doğru stratejilerle yaşam kalitesi artırılabilir. Duygu düzenleme teknikleri öğrenmek kritiktir. TIPP teknikleri (Sıcaklık değişimi, Yoğun egzersiz, Tempolu nefes, Progresif kas gevşemesi) kriz anlarında yardımcıdır. Günlük tutmak duygu ve düşünce takibini sağlar.

Düzenli uyku, beslenme ve egzersiz rutini oluşturmak dengeyi destekler. Mindfulness meditasyonu an odaklı farkındalığı artırır. Destek gruplarına katılmak izolasyonu azaltır. Güvenlik planı oluşturmak intihar riskini yönetmeye yardımcı olur. Yakınlarını borderline hakkında bilgilendirmek, anlayış ve desteği artırır. İyileşme doğrusal değildir, sabır ve öz şefkat göstermek önemlidir.