Psikoz Nedir? Belirtileri ve Tedavisi

Psikoz, gerçeklik algınızın bozulduğu ve halüsinasyonlar, sanrılar ve düşünce bozuklukları ile karakterize ciddi bir ruh sağlığı durumudur. Bu durumda yaşayan kişiler, gerçekte var olmayan şeyleri görür, duyar veya hisseder ve mantıksız inançlara sahip olabilirler. Psikoz, beyindeki dopamin ve glutamat gibi nörotransmitterlerin dengesizliğinden kaynaklanır ve kişinin günlük yaşamını, ilişkilerini ve işlevselliğini derinden etkiler.

Psikotik bozukluklar genellikle 15-25 yaş arasında başlar ve erkeklerde kadınlara göre daha erken yaşta ortaya çıkar. Genetik yatkınlık, stres, travma, madde kullanımı ve beyin gelişimindeki anormallikler psikoz gelişiminde rol oynar. Erken müdahale ile birçok kişi normal yaşamına dönebilir ve işlevselliğini koruyabilir.

Psikoz belirtileri pozitif ve negatif belirtiler olarak iki grupta incelenir. Pozitif belirtiler arasında halüsinasyonlar (işitsel, görsel, dokunsal), sanrılar (takip edilme, büyüklük, referans), düşünce bozuklukları ve dezorganize davranışlar yer alır. İşitsel halüsinasyonlar en yaygın türdür ve kişi başkalarının duyamadığı sesler duyar. Bu sesler yorum yapabilir, emir verebilir veya kişiyle konuşabilir.

Negatif belirtiler ise duygusal küntlük, sosyal geri çekilme, motivasyon kaybı ve konuşma fakirliği şeklinde ortaya çıkar. Erken uyarı işaretleri arasında uyku bozuklukları, konsantrasyon güçlüğü, şüphecilik, sosyal izolasyon ve kişilik değişiklikleri bulunur. Bu dönem prodromal dönem olarak adlandırılır ve erken müdahale için kritik öneme sahiptir.

Halüsinasyonlar, dış uyaran olmaksızın yaşanan algı deneyimleridir. İşitsel halüsinasyonlar psikozda en sık görülen türdür ve hastaların %60-70'inde bulunur. Görsel halüsinasyonlar, koku halüsinasyonları ve dokunsal halüsinasyonlar da görülebilir. Komut halüsinasyonları özellikle tehlikeli olabilir çünkü kişiye kendine veya başkalarına zarar verme emri verebilir.

Sanrılar ise kanıtlara rağmen değişmeyen yanlış inançlardır. Paranoid sanrılar (takip edilme, zehirlenme korkusu), büyüklük sanrıları, referans sanrıları (TV'deki mesajların kendisine yönelik olduğunu düşünme) ve somatik sanrılar yaygın türlerdir. Sanrılar kişinin davranışlarını ve kararlarını etkiler, sosyal işlevselliğini bozar.

Psikotik bozukluklar çeşitli türlere ayrılır. Şizofreni en bilinen psikotik bozukluktur ve en az 6 ay süren psikoz belirtileri ile tanımlanır. Şizoaffektif bozukluk, hem psikoz hem de duygudurum belirtilerini içerir. Kısa psikotik bozukluk 1 gün ile 1 ay arasında sürer ve genellikle yoğun stres sonrası gelişir.

Madde kullanımına bağlı psikoz, özellikle esrar, kokain ve amfetamin kullanımı sonrası görülebilir. Bipolar bozukluktaki psikotik özellikli manik veya depresif dönemler de psikoz belirtileri gösterebilir. Organik psikozlar ise beyin tümörü, enfeksiyonlar veya otoimmün hastalıklar gibi tıbbi durumlardan kaynaklanır.

Psikoz bir belirti kümesi iken, şizofreni spesifik bir hastalıktır. Tüm şizofreni hastaları psikoz yaşar ancak her psikoz şizofreni değildir. Şizofreni tanısı için psikoz belirtilerinin en az 6 ay sürmesi ve işlevsellikte belirgin bozulma olması gerekir. Psikoz ise birçok farklı durumda görülebilen geçici veya kalıcı bir belirti olabilir.

Şizofreni kronik bir hastalık olup yaşam boyu tedavi gerektirir. Psikoz ise altta yatan nedene bağlı olarak tamamen iyileşebilir. Örneğin, madde kullanımına bağlı psikoz maddenin bırakılmasıyla düzelebilir. Strese bağlı kısa psikotik bozukluk ise uygun tedavi ile tamamen iyileşebilir.

Psikoz tedavisinin temeli antipsikotik ilaçlardır. İkinci kuşak antipsikotikler (risperidon, olanzapin, ketiapin, aripiprazol) daha az yan etki profilleri nedeniyle ilk tercih edilir. Bu ilaçlar beyindeki dopamin reseptörlerini bloke ederek halüsinasyon ve sanrıları azaltır. Tedaviye yanıt genellikle 2-4 hafta içinde başlar ancak tam iyileşme aylar alabilir.

İlaç tedavisinin yan etkileri arasında kilo alımı, sedasyon, metabolik sendrom ve hareket bozuklukları yer alır. Klozapin, tedaviye dirençli vakalarda kullanılan özel bir antipsikotiktir ancak düzenli kan takibi gerektirir. İlaç uyumu tedavi başarısı için kritiktir ve hastaların %50'si ilacını düzensiz kullanır.

İlaç tedavisinin yanında psikososyal müdahaleler iyileşme sürecini destekler. Bilişsel davranışçı terapi (BDT), özellikle inatçı halüsinasyon ve sanrıların yönetiminde etkilidir. Aile eğitimi ve terapisi, relaps oranlarını %50 azaltır. Psikoeğitim programları, hasta ve ailenin hastalığı anlamasını ve tedaviye uyumu artırır.

Sosyal beceri eğitimi, iş uğraşı terapisi ve destekli istihdam programları, hastaların topluma yeniden kazandırılmasında önemlidir. Akran desteği grupları ve iyileşme odaklı programlar, stigma ile mücadele ve umut aşılama açısından değerlidir. Araştırmalar, kapsamlı psikososyal müdahalelerin işlevsel iyileşmeyi %40-60 artırdığını göstermektedir.

İlk psikoz atağı genellikle geç ergenlik veya genç yetişkinlik döneminde ortaya çıkar. Bu dönem, tedaviye en iyi yanıtın alındığı kritik bir penceredir. Tedavi edilmemiş psikoz süresi ne kadar kısa olursa, iyileşme şansı o kadar yüksektir. Erken psikoz programları, ilk 2-5 yıl içinde yoğun tedavi ve destek sağlar.

Erken müdahale ekipleri psikiyatrist, psikolog, sosyal çalışmacı ve hemşireden oluşur. Düşük doz antipsikotik tedavi, psikoterapi, aile müdahaleleri ve eğitim/iş desteği sağlanır. Araştırmalar, erken müdahalenin hastaneye yatış oranlarını %50, intihar riskini %30 azalttığını göstermektedir.

Psikoz tanısı alan kişiler için günlük rutinlerin korunması tedavinin önemli bir parçasıdır. Düzenli uyku, dengeli beslenme ve egzersiz, beyin sağlığını destekler ve relaps riskini azaltır. Stres yönetimi teknikleri, mindfulness ve yoga gibi aktiviteler semptom kontrolüne yardımcı olur. Alkol ve madde kullanımından kaçınmak kritik öneme sahiptir çünkü bunlar psikoz belirtilerini tetikler.

Sosyal destek ağının güçlendirilmesi iyileşme sürecini hızlandırır. Güvenilir bir kişi ile düzenli iletişim, erken uyarı işaretlerinin fark edilmesini sağlar. İlaç takip uygulamaları ve hatırlatıcılar, tedavi uyumunu artırır. Kriz planı oluşturmak, semptomlar kötüleştiğinde ne yapılacağını bilmek güven verir.

Psikoz hastaları toplumsal stigma ve ayrımcılık ile sık karşılaşır. Medyadaki yanlış temsiller, psikoz hastalarının tehlikeli olduğu algısını güçlendirir. Oysa araştırmalar, psikoz hastalarının şiddet eğiliminin genel popülasyondan farklı olmadığını göstermektedir. Stigma ile mücadele, tedavi arayışını artırır ve iyileşme sürecini destekler.

Toplumsal farkındalık kampanyaları, psikozun tedavi edilebilir bir durum olduğunu vurgular. İyileşme hikayeleri paylaşmak, umut aşılar ve damgalamayı azaltır. İşverenlerin ve eğitim kurumlarının destekleyici politikaları, hastaların topluma entegrasyonunu kolaylaştırır. Unutmayın, psikoz tanısı almış birçok kişi başarılı ve üretken yaşamlar sürmektedir.