Zorbalığın Çocuk Psikolojisinde Bıraktığı İzler

Okul koridorları, sadece derslerin işlendiği değil; çocukların arkadaşlık kurmayı, duygularını ifade etmeyi ve kendilerini tanımayı öğrendikleri bir yaşam alanıdır. Bu koridorlar, aslında hayatın küçük bir provası gibidir. Ancak ne yazık ki bu alan her zaman masum gülüşlerle, oyunlarla dolu değildir. Bazen o koridorlarda görünmez bir sessizlik dolaşır: İçinde incinmişlik, dışlanma ve korku barındıran bir sessizlik…

Zorbalık; bir çocuğun, başka bir çocuğa karşı kasıtlı, tekrarlayan ve güç dengesizliğine dayalı zarar verici davranışlarda bulunmasıdır. Bu yalnızca fiziksel şiddetle sınırlı değildir; alay etmek, dışlamak, tehdit etmek, dedikodu yaymak veya günümüzde sıkça karşılaşılan siber zorbalık gibi davranışlar da bu tanımın içindedir.

Çoğu zaman çocuklar bu davranışları şaka ya da arkadaş arasında olur diyerek normalleştirebilir ancak bu şakaların ardında bir çocuğun kendilik değerini zedeleyen, yalnızlık ve utanç duygularını besleyen derin yaralar olabilir.

En tehlikelisi ise yetişkinlerin bu durumu fark etmemesi ya da “çocuklar arasında olur, büyüyünce geçer” diyerek hafife almasıdır. Oysaki bu tür deneyimler, bir çocuğun benlik algısını, güven duygusunu ve sosyal ilişkilerini uzun yıllar boyunca etkileyebilir.

Zorbalığa maruz kalan birçok çocuk, yaşadığı acıyı anlatacak kelimeleri bulamaz. Kimi zaman “kimse bana inanmaz” düşüncesi, kimi zaman da utanç ve korku duygusu onların sesini kısar. Bu sessizlik, aslında iç dünyalarında yankılanan görünmez çığlıkların ifadesidir. Çocuk konuşmaz ama bedeni, davranışları ve duyguları yaşadıklarını sessizce anlatır.

Zorbalığın çocuk psikolojisi üzerindeki etkileri yüzeyde değil;  derinlerde, çocuğun benlik algısında ve güven duygusunda gizlidir:

• Kaygı ve güvensizlik: Zorbalığa maruz kalan çocuk, sürekli tetiktedir. Arkadaş ortamlarında, hatta bazen kendi evinde bile tehdit altında hissedebilir.
• Özgüven zedelenmesi: Sürekli küçümsenmek, alay edilmek ya da dışlanmak, “ben değersizim” düşüncesini kökleştirir.
• Depresif duygulanım: Giderek artan umutsuzluk, içe kapanma, keyif alamama gibi belirtiler çocuğun dünyasını karartabilir.
• Akademik ve duygusal gerileme: Okul artık güvenli bir yer değil, tehditkâr bir alana dönüşür. Bu da derse odaklanma güçlüğü, devamsızlık ya da okuldan kaçınma davranışlarıyla kendini gösterebilir.
• İlişkilerde zorlanma: Zorbalık, çocuğun güven duygusunu sarsar. Bu nedenle ilerleyen yaşlarda hem arkadaşlık hem de romantik ilişkilerde yakınlık kurmakta güçlük çekebilir.

Zorbalık yalnızca o anı değil, çocuğun geleceğini de şekillendirir. Çünkü çocuklukta hissedilen korku, reddedilme ve değersizlik duygusu; yetişkinlikte kaygı, güvensizlik ve özdeğer sorunları olarak yeniden karşımıza çıkar. Kısacası, zorbalığın yarası zamanla kabuk bağlasa da ruhun derinlerinde iz bırakır.

Her zorba davranışın ardında, görünmeyen bir hikâye yatar. Zorbalık yapan çocuklar çoğu zaman “kötü niyetli” oldukları için değil; kendi içlerindeki acıyla baş edemedikleri için başkalarına zarar verirler. Araştırmalar, bu çocukların büyük bölümünün evde duygusal ya da fiziksel şiddete tanık olduğunu, sevgi ve sınırın bir arada bulunmadığı ortamlarda büyüdüğünü göstermektedir.

Bazıları, evde hissettikleri değersizlik duygusunu okulda güç gösterisine dönüştürür. Çünkü kontrol edemediği dünyada birine hükmetmek, kısa süreli de olsa güç ve değer hissi verir. Bu, aslında bastırılmış öfkenin, sevgisizliğin ve görülmeme duygusunun dışavurumudur.

Toplumsal mesajlar da bu davranışları sessizce besler. “Güçlü ol, ezilme”, “erkek dediğin kendini ezdirmez” gibi söylemler, çocukların zihninde şiddeti bir güç göstergesi olarak kodlayabilir. Böylece zorbalık yalnızca bireysel bir davranış olmaktan çıkar; kültürel bir kalıba, nesilden nesile aktarılan bir öğrenmeye dönüşür.

Oysaki zorba da, mağdur da aynı sistemin içinde yaralanır. Birinin sesi kısılırken, diğerinin vicdanı sessizleşir. Bu nedenle zorbalıkla mücadele sadece mağduru korumakla değil, zorbalık yapan çocuğun da duygusal dünyasını anlamakla başlar.

Zorbalık yalnızca zorba ve mağdur arasında geçen bir hikâye değildir. Bu hikâyenin görünmeyen ama çok güçlü bir aktör grubu vardır: Tanıklar.
Koridorun bir köşesinden sessizce izleyen, ne yapacağını bilemeyen, bazen de sadece grubun dışında kalmamak için sessiz kalan çocuklar…

Bazı tanıklar korkudan müdahale edemez; “ya bana da yaparlarsa?” düşüncesi barındırırlar. Bazılarıysa, dışlanmamak uğruna zorbaya katılarak yanlış bir aidiyetin parçası olur. Ancak sessizlik de bir tutumdur ve çoğu zaman farkında olmadan zorbalığın devamına zemin hazırlar.

Bu süreç, çocukların empati kurma becerilerini ve doğru-yanlış algılarını doğrudan şekillendirir. Zorbalığı izleyip hiçbir şey yapmayan bir çocuk, zamanla bu davranışı olağan bir sosyal dinamik olarak algılayabilir. Böyle bir ortamda büyüyen bireyler, ilerleyen yaşlarda da güç, korku ve sessizlik üzerine kurulu ilişkiler geliştirme eğiliminde olabilir.

Zorbalığı gerçekten durdurmak yalnızca mağduru korumakla değil, tanıklara da cesaret vermekle mümkündür. Çünkü bazen bir çocuğun attığı küçük bir adım (“Dur, bu doğru değil” diyebilmek ) bir başka çocuğun dünyasında büyük bir fark yaratabilir.

Zorbalığın yarattığı duygusal tahribatı onarmanın en önemli adımı hem ailelerin hem de okulların bu konuda bilinç geliştirmesidir. Çünkü çocuk, güvenli bir bağ kurduğu yetişkinin anlayışıyla iyileşir.

Aileler için ilk adım, çocuğun davranışlarındaki küçük değişimleri fark etmektir. Okula gitmek istememesi, sık sık “midem ağrıyor” ya da “kendimi iyi hissetmiyorum” demesi, notlarının düşmesi veya içe kapanması… Bunlar çoğu zaman zorbalığın sessiz sinyalleridir.

Ebeveynin bu sinyalleri yargılamadan, sabırla ve merakla dinlemesi çok değerlidir. “Ne oldu?” demek yerine “Son zamanlarda okulda seni rahatsız eden bir şey var mı?” gibi açık uçlu sorular, çocuğun kendini güvende hissederek konuşmasını sağlar. Çocuğun duygularını küçümsemek yerine, “Bu senin için zor olmalı” diyebilmek, onun görülme ihtiyacını karşılar. Çünkü çocuklar, onları dinleyen bir kulakla birlikte güçlenir.

Okullar da bu sürecin ayrılmaz bir parçasıdır. Zorbalık en çok okul ortamında yaşanır ve burada önlenebilir. Bu nedenle öğretmenlerin ve okul yöneticilerinin yalnızca akademik başarıya değil, duygusal güvenliğe de odaklanması gerekir.

• Farkındalık çalışmaları: Çocuklara zorbalığın ne olduğunu, duygusal etkilerini ve empati kurmanın önemini anlatan sınıf içi etkinlikler düzenlenmelidir.
• Güvenli paylaşım alanları: Öğrencilerin yaşadıkları zorlukları çekinmeden paylaşabilecekleri rehberlik ve psikolojik danışmanlık sistemleri oluşturulmalıdır.
• Pozitif rol modeller: Öğretmenlerin iletişim tarzı, çocuklar için en güçlü örnektir. Saygı, adalet ve empatiyi davranışlarıyla gösteren bir öğretmen, sessizce birçok çocuğa “nasıl insan olunur”u öğretir.

Zorbalığı önlemenin yolu yalnızca kurallar koymak değil, çocuklara duygusal farkındalık ve güven duygusu aşılamaktan geçer. Çünkü sevgiyle büyüyen, dinlenen ve anlaşılan bir çocuk, başkasını incitme ihtiyacı duymaz.

Zorbalığın bıraktığı yaralar derin olabilir ancak iyileşme her zaman mümkündür. Bir çocuğun yeniden güven duymayı, kendini değerli hissetmeyi ve dünyaya açık kalabilmeyi öğrenmesi zaman alabilir ama doğru destekle bu süreç umutla şekillenir.

Psikolojik destek, bu iyileşme yolculuğunun en önemli adımlarından biridir. Terapi süreci, çocuğun yaşadığı deneyimi anlamlandırmasına, “suçlu değil, incinmiş” olduğunu fark etmesine ve özgüvenini adım adım yeniden inşa etmesine yardımcı olur. Güvenli bir terapötik ilişki, çocuğun yeniden bağ kurma kapasitesini onarır.

Ayrıca, grup çalışmaları da hem mağdur hem zorba çocuklar için dönüştürücü bir alan yaratır. Empati kurmayı, birlikte hareket etmeyi ve farklılıklarla bir arada var olmayı öğrenmek, çocuklara sadece sosyal beceri değil, duygusal olgunluk da kazandırır. Çünkü unutulmamalıdır ki, zorbalık yapan çocuklar da sevgiye, rehberliğe ve duygusal desteğe ihtiyaç duyar.

Zorbalığı durdurmak yalnızca yanlış davranışı engellemek değil; çocuklara şefkatin, empatiyle yaklaşmanın ve duyguları ifade etmenin değerini öğretmektir.
Bir çocuk anlaşıldığında hem inciten hem incinen taraf iyileşmeye başlar ve belki de tam o anda, okul koridorlarındaki sessiz çığlıklar yerini güvenli bir sessizliğe, huzurlu bir dengeye bırakır.

 

Ayas, T., & Pişkin, M. (2011). Lise öğrencilerinde zorbalık olaylarının yaygınlığı. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 11(2), 711–727.

Pişkin, M. (2010). Okul zorbalığı: Tanımı, türleri, ilişkili olduğu faktörler ve alınabilecek önlemler. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 43(1), 185-213.